W poprzednim odcinku KRONIKI BIŻUTERII DAWNEJ opowiedziałam Ci o początkach wachlarzy, ich starożytnych i orientalnych wersjach oraz elementach z jakich się składają, dla przypomnienia zapraszam Cię TUTAJ. W drugiej części skupię się na Europie, zacznę od renesansowych elegantek, poprzez importowy boom z Chin, aż po miłosny język wachlarzy. Kolejny odcinek poświęcę XIX i XX stuleciu, gdy wojny przyniosły kres temu akcesorium. Zatem zasiądź wygodnie w cieniu świeżych liści, przepuszczających promienie słońca, chwyć w dłoń wachlarz i czytaj z przyjemnością.
RENESANSOWE ELEGANTKI
Właśnie w XVI stuleciu w Europie nastała wielka moda na wachlarze, które rozkrzewiły się z Włoch, gdzie już wcześniej były w powszechnym użyciu. Młode dziewczęta korzystały z wersji chorągiewkowych, które miały kształt małego prostokąta wyciętego ze sztywnego materiału (skórki lub papieru) i osadzonego na dość długiej rączce, na której się obracał. Wersje wykonane w białym kolorze stały się akcesorium panien młodych. Natomiast kobietom zamężnym przysługiwały wachlarze komponowane z piór pawich, strusich, orlich, bażancich, czy marabuta, a z układania fantazyjnych kompozycji słynęli właśnie Włosi.
DWÓR FRANCUSKI I ANGIELSKI
Także w tym czasie do użytku weszły wachlarze składane i szybko objęły prym na wiele wieków. Wszystko za sprawą azjatyckiej wyprawy Vasco da Gamy w 1498 r. Z Chin przybyło wiele egzemplarzy, a poprzez Portugalię, Hiszpanię i Włochy rozprzestrzeniły się po całej Europie. We Francji swój udział w przeszczepianiu mody na wachlarze miała Katarzyna Medycejska, poślubiona Henrykowi II w 1533 roku. Wtedy jeszcze lubowano się w pierzastych wachlowidłach, ale po niespełna 50 latach większość stanowiły składane wachlarze, których używali także mężczyźni – mignones, czyli faworyci króla.
Drugą wielką wielbicielką wachlarzy była królowa angielska Elżbieta I, która uważała wręcz, że wachlarz jest jedynym przedmiotem, jaki poddani mogą jej ofiarować. Monarchini chętnie portretowała się z wachlarzami, początkowo tymi z piór, następnie wymieniła je na składane. Popularność wachlarzy szybko wyszła poza kręgi dworskie, zainteresowały się nimi także mieszczanki, a nawet kobiety z niższych warstw społecznych.
XVII WIECZNY IMPORTOWY BOOM!
W XVII wieku Holendrzy i Anglicy przejęli od Portugalczyków pałeczkę w handlu z krajami azjatyckimi. Niech przykładem skali importu będzie ładunek jednego ze statków Kompanii Wschodnioindyjskiej, który przywiózł do Anglii 1699 roku aż 100 000 sztuk wachlarzy!!! Z tamtąd wysyłano je dalej do wszystkich europejskich salonów, stały się także wzorcem dla wyrabiania własnych wachlarzy. Prym w tym wiodła Francja, aż do Rewolucji Francuskiej, gdy zapotrzebowanie drastycznie spadło, by po kilkudziesięciu latach odrodzić się jak feniks z popiołów.
W tym czasie zmianie uległy rozmiary i kąt otwarcia wachlarzy. Jeszcze pod koniec XVII i na początku XVIII wieku wachlarze otwierały się pod kątem 180°, a pokrycie w większości zakrywało stelaż. Następnie kąt zmniejszył się, a pokrycie uległo zwężeniu, za to pióra stały się ozdobniejsze. Na początku XVIII stulecia wachlarze miały wysokość około 26-29 cm i wraz z biegiem lat malały aż do 22 cm. W czasach napoleońskich wróciły w kilkunastocentymetrowej wersji mini.
CHIŃSKI WACHLARZ PŁYTKOWY
Muszę tu o nim wspomnieć, ponieważ spore grono zachowanych w Europie wachlarzy pochodzi właśnie z Chin. Wachlarz płytkowy jest odmianą, która nie posiada pokrycia, a jedynie pióra stelaża rozszerzające się ku górze, które po rozłożeniu tworzą jednolitą powierzchnię. Takowe płytki najczęściej wykonywano z kości słoniowej i chętnie zdobiono rzeźbieniami i malowidłami. Piękny przykład przełożenia chińskich wzorców na europejskie standardy pochodzi ze zbiorów Victoria & Albert Museum i możesz zobaczyć go na zdjęciu głównym wpisu. Wachlarz powstały w XVIII wiecznej Francji wykonano z masy perłowej zdobionej delikatnymi wycięciami i gładkimi powierzchniami, które czasem służyły jako miejsce na monogram właścicielki. Drugim typem wachlarzy były te najbardziej nam znane, czyli składane z papierowym pokryciem. Za ich kolebkę przyjmuje się Japonię, z której w XI wieku trafiły do Chin, by później zawędrować aż do Europy, a apogeum swojej popularności przeżyć w początkach XIX wieku.
CEREMONIAŁ DWORSKI I MIŁOSNE IGRASZKI
Wachlarz idealnie wpisywał się w obyczajowość epoki. W okresie Baroku był stałym elementem kobiecego dworskiego stroju, jednak dama nie mogła go rozkładać w obecności monarchy. Co najwyżej używała go jako „tacki” i podawała na nim pisemną notkę. We Francji przyjęło się obdarowywać wachlarzami pannę młodą, jednak ona również musiała się zrewanżować tym samym wobec zebranych dam. Podobnie w XVII wiecznej Hiszpanii wachlarz stał się jednym z prezentów, jakie król ofiarowywał damom na uroczystościach dworskich.
XVIII stulecie było wiekiem igraszek i zabaw, chętnie przebierano się za pastuszków i przesyłało miłosne liściki, w tej kokieterii idealnie odnalazł się wachlarz. Stał się nośnikiem informacji w wysublimowanej grze miłosnej, bez słów, a jedynie za pomocą gestów, kochankowie mogli się ze sobą porozumiewać. Kod znaków narodził się w Hiszpanii, a później rozwinął się także w innych krajach. W największych stolicach powstały wręcz specjalne „akademie” nauczające miłosnych sygnałów. I tak przykładowo:
- upuszczenie lub „zapomnienie” wachlarza przez damę – było sugestią, aby kawaler do niej podszedł
- szeroko otwarty wachlarz trzymany przed twarzą – „mówił” pójdź za mną
- przesunięcie palcem po brzegu wachlarza – chciałabym z Tobą porozmawiać
- gest szerokiego otwierania wachlarza – czekaj na mnie
- przesuwanie wachlarzem tuż przed oczami – znaczyło przepraszam
- szybkie wachlowanie – ostrzeżenie, że dama jest zaręczona
Tak też przewędrowałyśmy przez trzy wieki historii wachlarzy, pełne kolorów, zdobień i znaczeń. Akcesorium królowych i wysoko urodzonych dam już niedługo miało stać się ozdobą także niższych warstw społecznych, a wszystko za sprawą technicznego rozwoju XIX stulecia.
